هنر معرق و تاریخچه آن و هرآنچه درباره آن باید بدانید

آیا تا به حال با بریدن چندین تکه کاغذ یا چوب و کنار هم قرار دادن آنها تصویر یا فرمی را درست کرده‌اید؟ به بیانی ساده، کنار هم قرار دادن قطعات رنگی چوب، فلز، کاشی، صدف و یا عاج فیل که براساس الگو و طرحی برش خورده‌اند و سپس چسباندن این قطعات در یک صفحه دو بعدی در کنار هم معرق کاری نام دارد. این عمل که در زمره صنایع دستی قرار می‌گیرد، در میان هنرها قدمتی طولانی دارد. اما ما در این مطلب به جز پاسخ به سوال معرق کاری چیست، قرار است شما را با انواع معرق کاری نیز آشنا کنیم. بنابراین در ادامه همراه ما باشید.

معرق کاری چیست؟

اگر بخواهیم برای واژه عربی «معرق» مترادفی را قرار دهیم، می‌توان از واژه‌هایی مثل رگه، وصله و تکه‌تکه همچون پازل استفاده کرد. تکنیک معرق کاری بدین صورت است که قطعات بریده شده از جنس‌های گوناگون براساس یک طرح واحد روی سطح صافی قرار می‌گیرند و چسبانده می‌شوند. در واقع هنرمند طرح واحد و الگوی از پیش برنامه‌ریزی شده را به اجزایی مانند پازل تقسیم می‌کند. این اجزای کوچک‌تر براساس رنگ‌ و سایه‌روشن و همچنین محیط خنثی پیرامون طرح‌واره اصلی، تفکیک می‌شوند. تنوع مواد در معرق کاری بی‌پایان است! در متریال چوبی، از انواع چوب‌های رنگی شامل چوب فوفل، آبنوس، گلابی، نارنج، چنار، گردو، بلوط و… استفاده می‌شود. این چوب‌ها رنگ‌های گوناگونی از قرمز تا زرد و قهوه‌ای تیره تریاکی دارند و حتی نقوش و خطوط روی آنها نیز با همدیگر متفاوت است. در مرحله آخر روی سطح طرح به دست آمده سمباده می‌کشند و با روغن، رزین و یا لاک شفاف روی آن را جلا می‌بخشند. همان‌طور که مشاهده کردید ابزار معرق کاری آنچنان زیاد و پیچیده نیستند. بلکه مهم طرح، خلاقیت و ظرافت استادکار یا علاقه‌مند به هنر معرق کاری است. 

در کشور ما معرق کاری یکی از زیباترین هنرهای دستی محسوب می‌شود و همواره انواع مختلف آن شامل معرق کاشی، چوب، صدف و عاج و… مورد توجه قرار گرفته است. آثار فاخری در موزه‌ها همچون میزهای نفیس، کنسول‌ها، درهای قدیمی، تابلوها با طرح اغلب نگارگری ایرانی، موزاییک‌کاری، صحافی جلدها چرم و… به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی هستند و همه در زمره آثار معرق کاری قرار دارند. امروز نیز آموزش معرق کاری بسیار مورد توجه هنرجویان بوده و افراد بسیاری با استفاده از این تکنیک به خلق آثار هنری دستی و ماندگار می‌پردازند. معرق کاری معمولاً به دو صورت معرق تخت و معرق برجسته (اختلاف سطح نسبت به پس‌زمینه) وجود دارد.

پیشنهاد اکتیک!

برای اینکه جواب سوال «معرق کاری چیست» را بدهیم پیشنهاد می‌کنیم یک تجربه معرق از اکتیک بخرید و از نزدیک ببینید و لمسش کنید! مطمئن باشید امتحان کردن این هنر اصیل و آرامبخش به تجربه‌اش می‌ارزه!

تاریخچه معرق کاری در جهان

معرق کاری (یا هنر پاره‌چینی در کاشی) یک فرآیند قدیمی است که قدمت آن به هزاران سال قبل باز می‌گردد. اولین آثار معرق کاری در آناتولی پیدا شد. همچنین مصریان باستان فرآیند مشابهی را انجام می‌دادند که در آن سطوح مشابه خاتم کاری می‌ساختند. بدین معنا که نقاط فرو رفته با قطعات کوچک مواد پر می‌شد. این هنر تزئینی با سقوط امپراتوری روم در سراسر جهان باستان گسترش یافت. در قرون وسطی، ونیز و بیزانس مراکز عمده تولید بودند. آنها اشیای مجلل ساخته شده از صدف، استخوان، عاج یا مروارید را به‌صورت معرق کاری در سطوح چوبی جامی‌انداختند.

کمی بعد هنر معرق کاری بالاخره به غرب رسید. بنا بر این نظریه، معرق کاری در اواسط دهه ۱۵۰۰ به شکلی هنری و پیچیده در اروپا تبدیل شد. در نهایت، مدارسی در کشورهایی مانند فرانسه و آلمان برای آموزش معرق کاری افتتاح و هنر معرق کاری به روشی محبوب برای تزئین مبلمان تبدیل شد.

دوره رنسانس

ایتالیا مهد هنرهای تزئینی است. در این دوره مدارس هنر در ونیز، سیه‌نا و فلورانس شروع به رونق کردند. در این بین معرق کاری نیز شروع به برجسته‌شدن در میان دیگر هنرهای دستی شد. فلورانسی‌ها اولین کسانی بودند که شروع به بریدن ورقه‎‌های نازک چوب با اره‌های کوچک کردند و روشی را برای پوشاندن سطوح مبلمان ابداع کردند.

جهان اسلام و ایران

معرق کاری یا پاره‌چینی در رشته کاشی‌کاری در جهان اسلام بیش از هر جای دیگری توسعه یافته است و نمونه‌های خارق‌العاده زیادی از کاشی‌های معرق در کشورهای خاورمیانه مانند لبنان و ایران وجود دارند. برخی مورخین بر این باورند که تکنیک پاره‌چینی که در کاشی رواج داشته، از هند به ایران وارد شد. این شکل از پاره‌چینی یا معرق کاری در ایران روی صنایع چوب نیز اثر گذاشت و چیزی که امروز به شکل معرق کاری چوب می‌بینیم، برگرفته از آن دوره است.

اما اکتشافات در شهر سوخته واقع در زابل، از کشف شانه‌ای متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش حکایت می‌کند که برخلاف سبک هندی که چوب‌ها اغلب روی یک تکه صاف چوب فوفل می‌چسبیدند، به‌صورت مستقل کنار هم قرار گرفته و تشکیل یک گل معرق کاری شده را داده‌اند. بنابراین بسیاری از مورخین بر این گمانند که معرق کاری که بعدها در ایران رواج یافت از پاره‌چینی هندی تاثیر نگرفته و خود به‌صورت مستقل در این خطه به وجود آمده است.

اما اگر بخواهیم تاریخچه معرق کاری را منحصراً از ایران بررسی کنیم، باید از دوره سلجوقی در قرن ششم هجری آغاز کرد. هنری که در ابتدا برای تزئین میزها، درها، بوفه‌ها و سطوحی اینچنین به کار می‌رفت. طرح‌ها معمولاً اسلیمی بودند و با چهار الی پنچ رنگ محدود نقش می‌بستند. رنگ‌ها همه طبیعی بودند و حاصل کنار هم چیدن قطعه چوب‌هایی همچون سنجد، توت، فوفل، گلابی و آبنوس.

همزمان در همین دوره سلاجقه، معرق کاری کاشی نیز به اوج خود رسید. رفته‌رفته در قرن هشتم روند ادامه یافت. استادکاران معرق کار توانستند این هنر را به بالاترین حد کمال خود برسانند. همچنین آنها با ظرافت بیشتر نسبت به دوره‌های قبلی، اشکال و طرح‌های هندسی معرق را به قطعات کوچک‌تر و ظریف‌تر برش دادند.

در قرن ۹ و ۱۰ هجری مراکزی مهمی در اصفهان، هرات، یزد و سمرقند پدید آمد. هنر معرق کاری رشد فراوانی کرد، به شکلی که در دوره صفوی یکی از گرانبهاترین و ارزنده‌ترین معرق‌ها در بافت هنری پاتخت صفویان، اردبیل به وجود آمد. مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان از مهم‌ترین آثار معرق کاری در رشته کاشی است. بعدها کم‌کم با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان، هنر معرق به اصفهان آمد به‌طوری که امروز اصفهان را مهد هنر شرق می‌خوانیم.

پیشنهاد خواندنی: صفر تا صد منبت کاری

انواع معرق کاری

حال که فهمیدید معرق کاری چیست و چه قدمت طولانی در طول تاریخ بشر دارد، به سراغ انواع معرق کاری می‌رویم. هنر معرق را نباید محدود به چوب یا کاشی دانست. بلکه معرق دنیای وسیعی دارد و امروز نیز هنرمندان بسیاری از این تکنیک در آثار خود بهره می‌جویند. اما اصلی‌ترین انواع معرق کاری کدام‌ها هستند؟ در زیر شما را با مهم‌ترین و پرکاربردترینِ آنها آشنا می‌کنیم:

معرق کاری با چوب

لفظ هنر معرق معمولاً اولین چیزی را که در ذهن ما تداعی می‌کند، نوع معرق چوب است. هر چند برخی هنوز تفاوت معرق و منبت کاری را نمی‌دانند! به دلیل سهولت کار با چوب و نیاز به ابزار مختصر، معرق کاری با چوب در تمامی سطح کشور مورد استقبال قرار گرفته است. چوب‌ها معمولاً با یک اره مویی براساس قطعات طرح اصلی برش داده می‌شوند. سپس با چسب چوب در جای مناسب خود روی نقشه چسبانده می‌شوند. در چسباندن این قطعات پازلی شکل سعی می‌شود هیچ درز و شکافی بین قطعات دیده نشود. در مرحله آخر با سمباده نرم صیقل می‌خورند. همان‌طور که پیش از این گفتیم در هنر معرق کاری با چوب، از انواع چوب با رنگ‌های مختلف بهره می‌برند.

معمولاً در این نوع هنر معرق، از چوب‌های سفت و یک تکه‌ای متراکم استفاده می‌شود که بدون ترک باشند و گره‌ و رگه نداشته باشند.  همچنین چوب باید خشک خشک باشد تا پس از کار تغییر شکل ندهد.

در گذشته از معرق کاری چوب در بناها و تزئینات سازه استفاده می‌شد. درهای قدیمی معمولاً همه معرق کاری شده‌اند و جلوه‌ای بی‌نظیر دارند. اما امروز اکثراً برای ساخت جعبه، تابلو، صفحه شطرنج و تخته نرد، میز، کنسول و بوفه و وسایلی از این دست از این هنر ارزنده استفاده می‌کنند. 

معرق کاری با کاشی

معرق کاری با کاشی قدمتی هزار ساله دارد. در این هنر معرق کاشی‌های کوچک شکسته شده رنگی در کنار هم چسبانده می‌شوند و در نهایت به طرحی زیبا می‌انجامند. معمولاً زمینه استفاده شده برای این هنر، قطعات بزرگ سنگ، سفال و یا فلز است. زیرا باید زمینه بتواند به خوبی وزن این همه قطعه کاشی را تحمل کند. همچنین در شکل‌های دیگر معرق کاری با کاشی می‌توان از نمونه‌هایی نام برد که با ترکیبی از قطعات سفالی، سرامیک، آینه، موزاییک در کنار کاشی استفاده کرده‌اند. معمولاً تکه‌های کاشی یا موزاییک یا با دستگاه برش می‌خورند و یا با یک انبر مخصوص.

هنر معرق موزاییک شکسته

هنر موزاییک کاری با تکنیک معرق، همواره یکی از انواع هنرهای دستی مورد توجه در تاریخ هنر بوده است. پاره‌چینی، معرق کاری با موزاییک شکسته، هنر موزاییک رنگی و موزاییک معرق از نام‌های دیگر این آثار هستند. این هنر در غرب نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته و معمولاً در کلیساها و موزه‌ها آثار بزرگی همچون تابلویی از هنرمندان بزرگ با این تکنیک ساخته شده‌اند. همچنین در بیشاپور در کاخ شاپور اول پاره‌چین بزرگی با این تکنیک وجود دارد.

چیدن قطعات موزاییک یا کاشی‌ها براساس طرح، به روش‌های متفاوتی انجام می‌شود. در روشی قطعات موزاییک دقیقاً یک شکل و هم‌اندازه هستند، در روش دیگر قطعات تصادفی و نامنظم انتخاب می‌شوند. در روش‌های دیگر هم نوع چینش تکه‌ها می‌توانند به دو صورت منظم یا تصادفی و درهم انجام شوند. در روش منظم معمولاً جهت چیدن تمامی تکه‌ها به یک جهت هستند. آنچه در انتخاب نحوه چینش نباید فراموش شود، این موضوع است که معمولاً چیدن قطعات تصادفی و نامنظم سخت‌تر از انواع ساده و منظم آن است.

کاشی معرق

کاشی معرق از تکه‌های کاشی که با تیشه مخصوص شکسته و سپس با دقت تراش و سوهان خورده‌اند، در کنار هم پدید می‌آید. این کاشی‌ها سپس با قلع و سرب لعاب داده می‌شوند و درخشندگی بی‌نظیری دارند. طرح این کاشی‌ها معمولاً نقوشی اسلامی شامل اسلیمی‌ها و ختایی‌ها است. این قطعات کاشی با دقت در کنار هم می‌چسبند و کاشی واحد را به وجود می‌آورند. کاربرد این کاشی‌های ارزنده هنری معمولاً بر سر در مساجد، محراب‌ها، گلدسته‌ها و گنبدها است. عمده‌ترین آثار متشکل از هنر معرق مربوط به دوران صفویه و اصفهان است. به شکلی که جادوی کاشی معرق در مسجد شیخ لطف الله زبانزد خاص و عام است.

معرق کاری با فلز

شاخه دیگر در معرق کاری، معرق فلز است. در این رشته معمولاً از نوارهای بسیار باریک فلز مس استفاده می‌شود. معرق فلز که اکثراً بر روی تابلوهای نفیس انجام شده، جنبه زینتی دارد و به دو صورت برجسته و تخت انجام می‌شود. طرح‌ها حول محور آیات قرآن، منظره‌های نگارگری ایرانی، شمسه‌ها و اشعار است. پس زمینه بسته به طرح می‌تواند شامل چوب و یا پارچه جیر مشکی باشد. همچنین در میان اشکال ظریف معرق کاری شده، از قطعات چوب هم‌اندازه با مس‌ها نیز استفاده می‌شود. تابلوهای منقوش به هنر معرق فلز و چوب، برخی اوقات با صدف، استخوان و عاج نیز تزئین می‌شوند.

معرق شیشه

هنر معرق شیشه که با نام‌های تیفانی و استین گلاس نیز خوانده می‌شود، مربوط به مسیحیان قرن ۱۲ میلادی است. معمولاً برای تزئین در و پنجره کلیساها استفاده می‌شد و موضوع طراحی آن مسیح، حواریون و داستان‎‌های انجیلی بود. امروز نیز این هنر برای درست کردن درها و پنجره‌های خاص، آباژور و اکسسوری روشنایی، پارتیشن‌ها و… مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. در معرق شیشه، شیشه‌های رنگی معمولاً با نظمی هنرسی در کنار هم با استفاده از میله‌های نازک فلزی و یا سربی قرار می‌گیرند. در ایران نیز از دوره صفوی به بعد این هنر مورد توجه قرار گرفت و نمونه ارزنده آن کاخ گلستان تهران است. این هنر امروزه نیز به شکل مدرن خود بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

معرق چرم

سنت هنر معرق چرم به دوره تیموریان برمی‌گردد. معرق چرم یکی از راه‌های تجلید کتب نفیس بوده است. در این روش تکه‌های ورم و پوست رنگی حیوانات مانند پازل برش خورده و سپس در کنار هم تشکیل طرح‌های واحد عموماً هندسی را می‌دهند. تزئین جلد معمولاً با پوست بز صورت می‌گرد و گاه داغ نیز بر آن می‌زدند. امروز نیز معرق چرم برای تزئین تابلو، جلد قرآن و حافظ، کیف، جعبه جواهرات، ساعت دیواری و نظیر آن کاربرد دارد. در کنار چرم برخی اوقات از چوب و صدف نیز استفاده می‌شود.

سوالات متداول درباره معرق کاری