صنایع دستی اصیل‌ترین و البته گسترده‌ترین هنر دستی ایرانیان است. آنچه که باعث شده این میراث در ایران تا این حد مورد توجه باشد، کاربردی بودن، مردمی بودن و پرفروش بودن آن در طول سالیان است. البته باوجود اینکه صنایع دستی در ایران جزئی جدا نشدنی از اطلاعات ایرانیان بوده و همه جا درباره آن گفته و نوشته شده از کتاب‌های درسی تا کتب دانشگاهی و روزنامه‌ها و مجلات، هیچکس نمی‌تواند ادعا کند همه چیز را درباره آن می‌داند. پس با یک دانش‌نامه کامل با ما همراه باشید تا خواندن درباره صنایع دستی ایران را در وبلاگ اکتیک جور دیگری تجربه کنید.
آنچه می‌خوانید
از کجا شروع شد؟ تاریخچه یک تمدن
تاریخ صنایع دستی را نمی‌توانیم از تاریخ تمدن ایران جدا بدانیم. از زمانی که تمدن شکل گرفته، از عصر حجر و فلز تا امروز انسان متمدن برای رفع بعضی نیازها به توانمندی دستانش تکیه کرده. از پخت و پز تا ساخت چاقو و شمشیر را با صنایع دست‌ساز خودش انجام داده و پیش رفته و تاریخ ساخته. اثبات این ادعا به کمک علم باستان‌شناسی آسان شده. ظروف سفالین بازمانده از عصر حجر نشان از این دارد که ساخت ظرف از سفال به عصر سنگ بازمی‌گردد و در همان زمان هم سفال دست‌سازشان را با آتشی که برای پخت غذا بوده می‌پختند. یافته‌های باستان‌شناسی را که می‌خوانی و جلوتر می‌آیی عصر فلز را می‌بینی که آغاز ساخت صنایع دستی فلزی بوده. آلات و ادوات برنزی و مسی، ساخت اشیای زینتی از آهن و طلا، ساخت وسایل فنی فلزی مثل چرخ دستی سفالگری، یادگاری‌های تمدن دوران فلز است. در کنار استفاده فراوان از فلز در این دوره، سفالگری هم روز به روز پیشرفت داشته و کار ساخت سفال از ظروف ساده کاربردی به ظروف و وسایل تزیینی و لعاب خورده و رنگی رسیده. دو دوره از ماقبل تاریخ گذشت و در همین دو دوره تمدن ایرانیان باستان به انواع صنایع دستی سنگی، صنایع دستی فلزی و سفال تسلط چشم‌گیری پیدا کرد.
دوره هخامنشی با ظریف سازی صنایع دستی در ایران آغاز شد. روی سنگ‌ها و سفال‌ها و فلزها نقش حیوان و گیاه ثبت شد و به زیبایی و ظرافت آلات و ظروف اهمیت ویژه‌ای داده می‌شد. شغل حجاری و سنگ‌تراشی رونق گرفت و در انتهای این دوره صنعت رودوزی شامل قلاب‌دوزی و پارچه‌بافی شکوفا شد.
در دوره ساسانی هنر و صنایع دستی به اوج رسید. دوره کمال فلزکاری همین زمان بود. سینی‌ها و ظروف نقش برجسته فلزی، کاسه و جام و مشربه‌های طلا و نقره که با روش‌های مطلاکاری و حکاکی و قلمزنی و میناکاری تزئین شدند یادگاری‌های کشف شده از این دوران هستند. بعد از اوج و تکامل صنایع دستی فلزی، قالیبافی هم در همین دوره رونق گرفت تا تخت پادشاهی خسروپرویز از بهترین قالی‌ها و رودوزی‌ها پوشیده شود.
آغاز اسلام و دوران سلجوقی هم که هنرها به سمت تذهیب به ویژه تذهیب نگاری قرآن متمایل شد. بیشتر هنرهای صناعی ایران در آن زمان کتاب آرایی، نگارگری، کاغذسازی، تجلید و تشعیر بوده.
دوران بعدی دوره صدر اسلام بود که با رونق صنایع نساجی و پارچه‌بافی آغاز شد. صنعت بافندگی طرفداران زیادی پیدا کرد و حتی با تلفیق خط و پارچه قالی‌های با نوشته‌های خط کوفی تولید شد. در نظر داشته باشید که در تمام این دورانی که گذشت، هر بار یک صنعت هنری جدید به صنعت قبلی اضافه شد. درواقع صنایع دستی در ایران روز به روز پیشرفت کرد و رونق گرفت. فلزکاری به ظریف کاری رسید و قالیبافی به نقش و خطوط سخت‌تر و ظریف تر. فرش ایرانی سردم‌دار هنر ایران شد در قصرها و اماکن زیارتی و مذهبی. در همین دوران برگ برنده‌ای از ظرافت و زیبایی متولد شد که چیزی نبود جز صنعت شیشه‌گری. نیشابور و ری و سمرقند شدند مراکز شیشه‌گری و تجارت شیشه در بندر سیراف رونق گرفت.
در همین سیر تکامل که صنایع دستی قدیمی ایران در حال تثبیت بودند و صنایع نو ظهور هم جای خود را یکی یکی باز می‌کردند، هنرمندان ایرانی دوران سلجوقی، کاشی کاری را هم به صنایع دستی ایران اضافه کردند. مس‌کوبی و نقره‌کوبی، مشبک‌کاری روی فلز، آبگینه و ابریشم بافی هم سوغات دوران سلجوقی بودند.
به دوران ایلخانان که رسیدیم نگارگری کشف جدید هنرمندان تبریزی بود و همه آثار ادبی و اسلامی این بار طور دیگری به کمک هنر نگارگری نوشته شدند. نگارگری در دوران بعدی یعنی دوران تیموریان اوج گرفت و دوران صفوی را هم می‌توانیم دوران اوج و رونق تمام صنایع دستی ایرانی که پیش از این گفتیم نام‌گذاری کنیم.
آنچه امروز به عنوان صنایع دستی در ایران می‌بینیم و می‌شناسیم بی شک یک شبه و به تنهایی ایجاد نشده. این نسخه‌های زیبای هنر و صنعت حاصل دست و فکر و هنر چند نسل و چند دولت و حکومت و مذهب و فرهنگ هستند. گذر زمان باعث پیشرفت و تکامل هنر صناعی در ایران شده و شاید همین عمق تاریخی و قصه‌ها و جنگ‌ها و صلح‌هایی که در دل دفتر خاطرات هرکدام از این صنایع جای گرفته باعث می‌شوند با لمس کمی از خاک ایران روی کوزه سفالی یا لمس لطافت احساس ایرانی روی شیشه‌های رنگی، حس غرور تمدن چند هزار ساله به جان و تن‌مان حسابی مزه کند.
چه چیزی را به عنوان هنرهای دستی می‌شناسیم؟
هرآنچه هنر دست ایرانیان است و نشانه‌هایی از فرهنگ و هویت مردم این سرزمین را در خود دارد صنایع دستی ایران نامیده شده. آثاری که ریشه در تمدن ایران و قدمتی به اندازه چند قرن دارند. اجسام و اشیایی که دفتر خاطرات نسل‌های گذشته ایرانیان هستند. دفترهایی که به شکل قالی و پتینه و سفال و آبگینه و چرم و حصیر و نمد و گلیم و پارچه و پولک و… درآمدند تا حرف و هنر چند نسل باشند. صنایع دستی در ایران را به تنوع و گستردگی می‌شناسند. این گستردگی تا بیرون از مرزهای ایران هم کشیده شد و به مرور صادرات آن هم بخشی از چرخه اقتصادی ایران شد. در حال حاضر صنایع دستی ایران یکی از سه مرکز صنایع دستی دنیاست.
سازمان یونسکو هم یک تعریف جهانی برای توصیف صنایع دستی بیان کرده: این اسم به محصولاتی اطلاق می شود که توسط هنرمند صنعتگر کاملا با دست و یا با کمک ابزار ساده یا مکانیکی تولید می‌شوند تا زمانی که سهم دستان هنرمند از ابزار کمکی کمتر نباشد.
در تعریف دیگری آمده که آثار هنری دستی که با استفاده از ابزارهای بومی و سنتی ساخته شود را صنایع دستی می‌گویند. این تعریف مناسب مواقعی است که صنایع دستی هنری با هنرهای تجسمی اشتباه گرفته می‌شود. آثار هنری در رشته‌های هنرهای تجسمی معمولا با ابزار بومی و سنتی خلق نمی‌شوند.
دسته‌بندی صنایع دستی در ایران
از تنوع و گستردگی گفتیم و اینکه نام صنایع دستی ایران را می‌توان بر هر چیزی که رنگ و بوی تمدن ایران را دارد و هنر دست ایرانیان است گذاشت. پس این آثار و اشیا با این گستردگی نیاز به دسته‌بندی دارند تا بهتر و دقیق‌تر به دنیا معرفی شوند. این تنوع، ریشه در اقلیم و آب و هوای مناطق مختلف ایران دارد، ریشه در توانمندی و علاقه‌مندی‌های مردم محلی هر شهر و روستا. دسته‌بندی‌های مختلفی هم برای آن انجام شده اما یکی از بهترین آن‌‌ها دسته‌بندی بر اساس جنس و نوع کاربرد هر صنعت است.
- بافته‌های داری و دستگاهی: فرش و قالی، گلیم، گبه، زیلو، جاجیم، زربفت، مخمل، ترمه، ابریشم‌دوزی
- رودوزی‌های سنتی: سوزن‌دوزی، پته‌دوزی، ملیله‌دوزی، گلابتون‌دوزی، قلاب‌دوزی، منجوق‌دوزی، پولک‌دوزی
- صنایع فلزی: دوات‌گری، حکاکی، قلمزنی، زرگری، کوفته‌گری، ریخته‌گری
- میناکاری
- سفالگری: چرخ‌کاری، لعاب‌سازی، کاشی‌کاری
- آبگینه: شیشه‌گری، نقاشی روی شیشه
- صنایع چوبی: خاتم‌کاری، خراطی، منبت‌کاری، نازک‌کاری، معرق‌کاری
- صنایع سنگی: سنگ‌تراشی، خراطی سنگ، معرق سنگ، حکاکی روی سنگ، فیروزه‌کوبی
- نگارگری و تذهیب
- چاپ‌های سنتی
- پوستین دوزی
- نمدمالی
- حصیربافی
- صنایع دستی چرمی: حکاکی چرم، دوخت چرم، معرق چرم
- رنگ‌سازی و مرکب‌سازی و رنگرزی
محبوب‌ترین هنرهای صناعی ایران
محبوبیت صنایع دستی را اگر پرفروش بودنشان معنی کنیم، فرش ایرانی رتبه اول محبوبیت را دارد. قالی دستباف ایرانی و گلیم و جاجیم بازار داخلی و خارجی قابل قبولی داشته و دارند. رتبه‌های بعدی پرفروش‌ترین صنایع دستی در ایران هم به صنایع مسی، سفالگری، میناکاری و آبگینه تعلق دارد. ظرف‌های میناکاری و قلمکاری بازارهای سنتی اصفهان، معرق‌کاری و خاتم‌کاری شیراز، سفالگری و نقاشی روی سفال همدان، ظرف مسی و چاقوهای دست‌ساز زنجان، حصیربافی گیلان، کپوبافی شهرهای جنوبی، کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای کاشان، زیورآلات دست‌ساز و انگشتری‌های عقیق مشهد هم از دیگر هنرهای دستی پرطرفدار ایرانی هستند.
صنایع دستی؛ هم خریدنی هم دیدنی
کاشی‌کاری‌های مساجد باشکوه اصفهان و یزد و شیراز را تصور کنید که کاشی دست‌ساز روی دیوارهایشان خودنمایی می‌کند ولی امکان خریدن و بردن تکه‌ای از آن دیوار اصیل به خانه را نداریم. اصفهان به عنوان مشهورترین شهر جهانی صنایع دستی در ایران توریست‌های زیادی را صرفا برای دیدن بازار صنایع سنتی و دستی کار شده روی در و دیوار شهر، به ایران می‌کشاند. طبیعتا بازار هم که فقط دیدنی نیست. آنقدر آثار دستی هنرمندان ایرانی در بازار سنتی اصفهان چشم‌نواز است که کسی را دست خالی برنمی‌گرداند. تعداد این شهرها در ایران کم نیست. برای دیدن یا خرید صنایع دستی لیستی از مهم‌ترین شهرها تهیه شده که مرجع‌های اصیل و معروف خرید و تماشا هستند.
یکی از لذت‌های خریدن صنایع دستی می‌تواند انتخاب میان هزاران مدل و رنگ و جنس باشد. اینکه در یک فروشگاه محلی ساعت‌ها بچرخی و با گوش جان حرف‌های فروشنده‌های محلی را بشنوی. برایت از تاریخچه هر جسم هنری بگوید تا راهنمایی‌هایی درباره خرید بهترین نسخه‌های صنایع دستی ایران. گلیم ایرانی را که بخواهی بخری، دستانت را مهمان لمس تک تک مدل‌هایش کند. اینکه گلیم ساده است یا با یک گلیم سوماک طرف هستید، اینکه رنگ‌های به کار رفته آن طبیعی است یا شیمیایی. تراکم گلیم، مرز میان رنگ‌های به کار رفته، ابریشمی یا پشمی بودنش… همه این‌ها می‌تواند یک تجربه ناب از خرید گلیم دستباف باشد. سراغ منبت‌کارها که بروید از جنس چوب برایتان می‌گویند و در تشخیص چوب مرغوب از چوب پوسیده کمکتان می‌کنند. لمس سطح نرم و یکدست آثار منبت کاری شما را در انتخاب قطعه‌های با کیفیت‌تر یاری می‌کند. گاهی ارزش یک قطعه منبت کاری شده به آن است که امضای هنرمند در پشت آن حک شده باشد. سراغ خرید محصولات شیشه‌گری که می‌روید غرق نور و رنگ و ظرافت خواهید شد. در میان شیشه‌ها قدم می‌زنید و احتمالا زیبایی باعث می‌شود چشمتان را رو به کاربردی بودنشان ببندید. اما دقت کنید ظروف شیشه‌ای باید ظروف خوش دست و کاربردی باشند و شستنشان راحت باشد. ظروف تلفیقی شیشه و فلز هم از محصولات پرفروش هستند. طرح و نقش و تنوع رنگ‌های به کار رفته در شیشه‌ها از مواردی است که روی قیمت محصولات شیشه‌گری تاثیر می‌گذارد.
احتمالا الان دیگر در اینکه خرید صنایع دستی یک کار ظریف و هنرمندانه است شک ندارید. با دانستن درباره صنایع دستی ایران تجربه خوبی از خریدن و به یادگار نگه داشتن این خاطرات تمدن ایرانی برای خودتان بسازید.
شهرهای جهانی صنایع دستی
در سال ۲۰۱۴ میلادی شورای جهانی صنایع دستی WCC در آیین‌نامه شورا عنوان «شهر جهانی صنایع دستی» را به کار برد. این عنوان به شهری اطلاق می‌شود که دارای شهرت قابل قبولی در یک یا چند رشته باشد و البته چند ویژگی اجتماعی، اقتصادی ارزشمند هم داشته باشد. شهرهایی که ویژگی فرهنگی مثل آداب و رسوم خاص یا خصوصیت اقتصادی مثل فروش محصولات در سطح بین‌المللی یا ارزش‌های تاریخی و یک محل زیبا و مهم برای نمایش آثار هنری و دستی داشته باشند در لیست «شهرهای جهانی صنایع دستی» قرار می‌گیرند. بدیهی است ثبت شهری که هنر اصیل در آن جریان دارد در لیست شورای جهانی باعث هویت‌بخشی و افزایش اشتغال و شهرت و محبوبیت آن شهر خواهد بود. مهم‌ترین شهرهای جهانی صنایع دستی در ایران را در این لیست ببینید:
- شیراز، شهر جهانی صنایع دستی
- اصفهان، شهر جهانی صنایع دستی
- مشهد، شهر جهانی گوهرسنگ
- لالجین، شهر جهانی سفال
- روستای کلپورگان، روستای جهانی سفال
- سیرجان، شهر جهانی گلیم
- تبریز، شهر جهانی فرش
- میبد، شهر جهانی زیلو
- ملایر، شهر جهانی مبل و منبت
- آباده، شهر جهانی منبت
- روستای خراشاد، روستای جهانی توبافی
- روستای قاسم آباد، روستای جهانی چادرشب بافی
- زنجان، شهر جهانی ملیله
- مریوان، شهر جهانی کلاش
احیای صنایع دستی ایران
حرف صنایع دستی که می‌شود یک جور غرور ایرانی و لذت بردن از هویت فرهنگی چند هزار ساله به سراغمان می‌آید. اگر کمی دغدغه‌مند باشیم و اخبار این رشته را دنبال کنیم می‌بینیم که در سبک زندگی مدرن خرید و استفاده از این میراث فرهنگی هنری کاهش داشته. به طوری که اخیرا جلسات و دوره‌هایی برای همین منظور برگزار می‌شود تا در آن درباره راهکارها تصمیم‌گیری شود. برای مثال تغییر فرهنگ هدیه دادن و در نظر گرفتن کارهای دستی هنری برای هدایا یکی از این راه‌هاست. آموزش هنرهای دستی فراموش شده، ساخت فیلم و مستند، برگزاری نمایشگاه آثار، تولید محتوای نوشتاری و تصویری از آثار صنایع دستی ایران و خیلی کارهای خلاقانه دیگر می‌توانند راهکارهای یادآوری دوباره این میراث ملی باشند. گفتنش خالی از لطف نیست که در اکتیک تلاش کردیم تا ما هم راه جدیدی باز کنیم. این راه جدید، تجربه کردن لذت خلق است. هنرمندانی که از طریق فروش محصولات یا آموزش صنایع دستی در ایران درآمد چندانی ندارند حالا با طراحی نوع جدیدی از سرگرمی در اکتیک می‌توانند تجربه‌هایی مانند قالیبافی، سفالگری، پتینه‌دوزی، منبت‌کاری و… برگزار کنند و از این طریق کسب درآمد کنند.
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!