منبت کاری، اولین هنری است که وقتی حرف از صنایع دستی شود به یاد ما آورده می‌شود. تصویر برخورد یک قلم بر بدن چوب و تراشیده‌شدن نقشی که وقتی به آن دقت کنیم به یک خلسه فرو می‌رویم. جایی که دقت با ذوق زیباشناسانه در هم گره می‌خورند و تجربه منبت کاری را به یک تجربه عمیق هنرمندانه تبدیل می‌کنند. منبت کاری در ایران رشته‌ای است که بسیاری از افراد را به خود فراخوانده است، اما پیدا کردن کسانی که این هنر را ذره‌به‌ذره و با لذت آموزش دهند، همیشه کار سختی بوده است. به‌همین‌دلیل هم اکتیک قرار است برای کشف دوبارۀ منبت و منبت کاران به شما کمک کند، چون اینجا جایی است برای پیداکردن فعالیت‌های منحصربه‌فرد با متخصصانی محلی، به‌صورت حضوری یا آنلاین؛ پس اگر عاشق تجربۀ متفاوت این هنر هستید بعد از خواندن این نوشته به جمع بزرگ اکتیک و تجربه‌هایشان بپیوندید.
آنچه می‌خوانید
منبت کاری چیست
جواب به سؤال منبت کاری چیست را می‌توان از طریق لغت‌نامه مریام‌وبستر در چند کلمه به این شکل توضیح داد: هنر شکل‌دادن یا تزیین اشیاء چوبی توسط ابزار دستی تیز. اما این تعریف بیش از حد عصاقورت‌داده است و منبت کاری هنری است بیش از این‌ها چون منبت کاری یا کنده کاری روی چوب، به عنوان یک هنر، شامل هر نوع تغییر تجسمی روی چوب است؛ از نقش برجسته تزئینی بر روی اشیاء کوچک گرفته تا پیکره‌هایی در اندازه واقعی در اطراف مبلمان و تزئینات معماری.
تجربه منبت کاری
وقتی در کارگاه منبت کاری هستید، همه چیز کاملاً بی صداست، تقریباً می‌توانید صدای افتادن سوزن روی زمین را بشنوید و بعد از مدتی صدای چوب و ضربه‌ها برای شما به یک موسیقی دلنواز تبدیل می‌شود چون تمام تمرکز شما بر روی منبت کاری، تراشه به تراشه، روی صاف کردن دقیق لبه‌های چوب است. منبت کاری جذاب است، فرقی نمی‌کند مبتدی باشید یا باتجربه، در داخل خانه یا خارج از منزل، جوان یا پیر، تقریباً شبیه مدیتیشن است و احساس حضور این هنر در وجودتان، شما را آرام می‌کند و خلاقیت شما را تقویت می‌کند.
چوب اما یک طرف دیگر این قصه است. چوب علت وجود منبت کاری است و نقش‌ها از دل آن متولد می‌شوند. به دلیل استحکام فیبری این موجود دوست‌داشتنی، می‌توان آن را باریک‌تر و دقیق‌تر از سنگ تراشید، انگار که چوب همزمان هم سفت است و هم نرم. لذت لمس این تن زیبای طبیعت را که بچشید به آن وابسته خواهید شد و منبت کاری برایتان تبدیل خواهد شد به زبان گفتگو با چوب. برای مثال پس از مدتی می‌فهمید که باید برای ترکیبات بزرگ، دو یا چند تکه چوب حتی متفاوت را حکاکی کنید و بعد می‌فهمید که درخشش و استقامت هر کدام از این چوب‌ها چقدر است و آنجاست که حافظه شما با حافظه انواع چوب‌ها و ضربه‌ها گره می‌خورد.
شما در منبت کاری با دو حرکت کلی سروکار خواهید داشت: شیار و ایجاد نقش برجسته. با شیار بافت را برای ایجاد طرح می‌برید و در مورد ایجاد نقش برجسته با بریدن اطراف طرح به منظور پایین آمدن آن، سروکار دارید. اولی یک فضای منفی در چوب ایجاد می‌کند و دومی یک فضای مثبت و برآمده؛ خیلی شبیه زندگی و بالاوپایین‌هایش است نه؟! اما در مورد هر کدام از این حرکت‌ها آنچه در ما تقویت می‌شود استقامت و وفاداری است، وفاداری به خودمان و آنچه قرار است از چوب شکفته شود. خلاصه اگر به سراغ منبت کاری آمدید، حتماً یادتان باشد که منبت کاری هنری است که به‌عنوان هنر بصری در نظر گرفته می‌شود که اساساً برای اهداف زیبایی شناختی و فکری ایجاد شده است و اینجاست که هم ذوق شما را درگیر خودش خواهد کرد و هم فکرتان را. خلاصه این هنر از شما انسانی خواهد ساخت که تا قبل از آن، نمی‌شناختیدش.
شناخت هنرمندانۀ چوب با منبت
منبت کاری به شما هنر شناخت و ارتباط با چوب را هم آموزش می‌دهد. درواقع جایی که چوب باشد، منبت کاری هم حاضر است اما چه چوبی؟ در این هنر چوب‌های مورد استفاده از نظر سختی و دانه‌بندی هم بسیار متفاوت هستند. رایج‌ترین چوب‌های مورد استفاده عبارتند از شمشاد، کاج، گلابی، گردو، بید، بلوط و آبنوس. البته که کنده‌کاری روی این چوب‌ها مسلماً کیفیت‌های متفاوتی به ما می‌دهد و قرار نیست که نقشی که بر چوب بلوط می‌نشیند با نقش روی چوب بید یکی باشد. چرا؟ چون چوب جان دارد و نقش‌کردن بر جان هر چوبی، زبان خاص خود را می‌طلبد اما راه به سخن درآوردن این زبان توسط ابزارهای منبت کاری به دست می‌آید که این ابزارها عبارتند از: گوژ ساده، اسکنه، چکش چوبی و ابزار نوک تیز.
یادگیری هنر منبت چقدر طول می‌کشد؟
گفتیم منبت کاری یک سرگرمی آرامش بخش است که در آن یک فرد صبور می‌تواند یک چوب ساده یا تکه چوب را به یک اثر هنری تبدیل کند. اندازۀ این آثار می‌توانند از یک تابلو یا مجسمه کوچک که در دست شما جا می‌شود تا نمایشگرها و مجسمه‌های بزرگی که چندین فوت ارتفاع دارند، متغیر باشند! یک سؤال رایج بسیاری از علاقه‌مندان به هنر منبت کاری این است که چقدر طول می‌کشد که این کار را یاد بگیرند؟ بستگی به این دارد که شما بر روی یک نوع سبک منبت کاری تمرکز کنید یا همه چیز را یکجا امتحان کنید. ممکن است چند هفته تا چند ماه طول بکشد تا یاد بگیرید چگونه چوب را به طور ماهرانه کنده کاری کنید، بسته به میزان زمان و تلاش فرد برای یادگیری. بهترین راه برای تسریع در یادگیری خود این است که از یک نوع سبک منبت کاری استفاده کنید، هر روز تمرین کنید و از دیگران یاد بگیرید. تجربه منبت کاری به خودی خود کار سختی نیست، اما یک منحنی یادگیری کوچک در رابطه با مراقبت از ابزار، یادگیری نحوه صحیح برش روی چوب و یادگیری تکنیک‌های مختلف برای ساختن اشکال و جزئیات، در مقابل شما وجود دارد که باید قدم به قدم آن را طی کنید.
منبت کاری؛ هنری به‌وسعت تاریخ
اگر روزی منبت کاری را شروع کردید باید بدانید که قرار است به یک تاریخ بزرگ از کوشش‌های انسان برای تثبیت هنر دست خودش قدم بگذارید. آنجاست که تجربه منبت کاری از شما یک هنرمند تاریخ‌دوست هم خواهد ساخت. کسی که بداند کاری که انجام می‌دهد چه تاریخی داشته است می‌تواند بداند که باید چه راهی را در آینده هنرش طی کند. وقتی به تاریخ هنر منبت کاری نگاه می‌کنیم می‌بینیم کنده کاری ماسک‌ها و مجسمه‌های چوبی در قبایل آفریقایی رایج بوده و میله‌های توتم برای مراسم مذهبی اولیه قبایل ساحل شمال غربی آمریکا استفاده می‌شده است. همچنین اشیاء چوبی اقیانوسیه شامل طرح‌های متحرک، حکاکی شده و برجسته، روی قایق‌ها و پیکرهای ایستاده بزرگ است و در ژاپن و چین از کنده کاری های چوبی برای تزئین معابد و خانه‌های خصوصی استفاده می‌شود و همان‌طور که خودتان بهتر می‌دانید، کشورهای مسلمان شمال آفریقا دارای حجاری‌های پیچیده معماری هستند.
در اروپا هم منبت کاری در اسکاندیناوی بسیار توسعه یافته بود و نمونه‌هایی از کارهای قرن ۱۰ و ۱۱ حفظ شده است. در انگلستان دوره گوتیک هم حکاکی بسیار ظریف، به ویژه بر روی غرفه‌های گروه کر و صفحه‌های روی چوب، بسیار زیاد بود. اگرچه پیوریتن‌ها بسیاری از این آثار را نابود کردند، اما این آثار به اندازه کافی حفظ شده است تا عظمت زیبای آن را نشان دهد. در فرانسه کنده کاری روی چوب نیز بخشی از هنر مذهبی بود و در آنجا محراب‌های کنده کاری شده قابل توجه بود. حکاکی روی چوب ایتالیایی در دوره گوتیک در پیزا، سیه‌نا و فلورانس و همچنین در صومعه‌های جنوبی شکوفا شد. در طول رنسانس، این هنر به عنوان یکی از مکمل‌های توسعه هنری در ایتالیا باقی ماند.
بسیاری از هنرمندان قرن ۱۵ و ۱۶ در آلمان با چوب کار می‌کردند و مجسمه‌های یادبود و محراب خلق می‌کردند. هانس مولتسچر، مایکل پاچر، ویت استوس و تیلمن ریمنشنایدر از جمله بزرگ‌ترین آنها بودند. آثار ظریف حکاکانه نیز در فلاندر و اسپانیا ایجاد شدند. پس از رنسانس، منبت کاری روی چوب اندکی کاهش یافت اما در اوایل قرن ۱۸ احیا شد، زمانی که گرینلینگ گیبون در لندن برای ساختمان‌های سر کریستوفر رن حکاکی می‌کرد. همین‌طور در آمریکا، مجسمه‌های زیبای کشتی‌ها و بسیاری از قطعات دیگر که امروزه هنر عامیانه مهمی به حساب می‌آیند، با چوب اجرا می‌شدند. البته که حکاکی‌های چوبی و منبت کاری اگرچه به‌طور جهانی یکی از اولین رسانه‌های هنری بودند، اما در برابر فراز و نشیب‌های زمان و آب و هوا مقاومت چندانی نداشتند و برای مثال چند نمونه باستانی در آب و هوای خشک مصر حفظ شده است.
قرن بیستم شاهد تجدید علاقه به چوب بوده است. مجسمه سازان مدرن برجسته‌ای که از چوب استفاده کرده‌اند عبارتند از: Archipenko، Barlach، Henry Moore و Tapio Virkkala فنلاندی. عشق به بافت چوب بود که بسیاری از هنرمندان فیگوراتیو از جمله ویلیام زوراخ، چایم گراس، رابرت لوران و خوزه د کریفت را به کار با چوب سوق داد. چوب همچنین برای برخی از هنرمندان انتزاعی، به‌ویژه لوئیز نولسون، که ترکیب‌های مجسمه‌سازی بزرگ و پیچیده‌ای از فرم‌های چوبی کنده‌کاری‌شده و تراشیده شده خلق کرد، جذابیت داشت.
منبت کاری به سبک ایرانی
برای ایرانی‌ها هم هنر ایجاد نقوش برجسته بر روی سطح چوب از طریق برش و حذف زمینه طرح توسط ابزار فلزی، منبت کاری نامیده می‌شده است. منبت کاری یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی ایران به ویژه از زمان تسلط اعراب بر ایران است. برخی نقوش کنده کاری روی چوب نیز در آثار تخت جمشید مشاهده می‌شود. پنج تا ده طرح منبت بر اساس نقوش هندسی، شیارهای موازی، رسم الخط خطی و ثلث به سبک ایرانی در دوره میانی اسلامی وجود داشته است. در دوره صفویه، منبت کاری مانند سایر هنرهای ایرانی انجام شد که منجر به خلق شاهکارهای زیادی شد. همچنین مساجدی از دوره صفویه در اصفهان وجود دارد که درهای آنها سالم و دست نخورده باقی مانده است.
در این سبک هنری، صنعتگر طرح را با چرم واقعی پودر زغال به سطح چوب منتقل می‌کند و سپس با ابزارهایی مانند اسکنه نیم گرد و اسکنه سر صاف، خطوط محیطی را در اطراف طرح ایجاد می‌کند و سپس آن را تراش می‌دهد. با حذف پس زمینه عمق کنده کاری بستگی به کاربردشی در حال ساخت دارد. به عنوان مثال، اگر منبت یک شی تزیینی باشد، ضخامت آن چند میلی متر خواهد بود، اما اگر قالب چوبی برای چاپ کالیکو باشد، عمق آن تا پنج سانتی متر می‌رسد. در ایران کنده کاری معمولاً بر روی انواع چوب‌های محکم و بدون گره مانند درختان گردو، گلابی و آبنوس و انواع درختان جنگلی انجام می‌شود. از چوب درخت گلابی برای کارهای ظریف استفاده می‌شود اما برای کارهای بزرگ‌تر یا مجسمه‌های چوبی از چوب درخت گردو استفاده می‌شود که در روغن فرو رفته است زیرا روغن جذب چوب می‌شود و سطح آن را برای کنده کاری نرم‌تر می‌کند. چوبی که بر روی آن کنده کاری انجام می‌شود توسط یک گیره محکم می‌شود تا اسکنه به راحتی روی آن حرکت کند. از اسکنه های مختلفی برای قسمت‌های مختلف قطعه کار استفاده می‌شود تا طرح چوبی تا حد امکان شبیه به اصل باشد.
پس از تراشیدن زمینه و رسیدن به ضخامت مطلوب، عملیات کنده کاری ریز روی قسمت‌های برجسته به وسیله نوک اسکنه یا چاقوی تیز که برای کارهای ظریف استفاده می‌شود انجام می‌شود و سپس قطعه کار با سنگ ماسه پرداخت می‌شود. این عمل به طور سنتی کار چند سطحی نامیده می‌شود. در نهایت، کل سطح کار با روغن یا یک لایه پلی استر لعاب داده می‌شود تا چوب در مرور زمان ترک نخورد و در برابر رطوبت مقاومت کند. این روش ایرانی و اصیل رفتار با چوب در منبت کاری است.
حرف آخر؛ چرا فکر می‌کنیم کار با چوب سخت است؟
بسیاری از افراد وقتی برای اولین بار به منبت کاری دیگران نگاه می‌کنند، فکر می‌کنند که یادگیری این فرآیند دشوار است. اما چرا این اتفاق می‌افتد؟ چون در درجه اول به این دلیل است که آنها فقط به نتیجه نهایی نگاه می‌کنند و نمی‌توانند روند ایجاد مجسمه را ببینند. یادگیری منبت کاری خیلی سخت نیست. مبتدی‌ها فقط باید مهارت‌های اولیه را بیاموزند و لوازم اولیه را برای شروع داشته باشند. حتی بسیاری از ویدیوهای آموزشی رایگان در یوتیوب برای کمک به سرعت بخشیدن به رشد یادگیری شما وجود دارد اما خب شما اگر یک همراه و معلم خوب داشته باشید که بتواند پابه‌پای شما قدم بگذارد و تجربه‌اش را با شما در میان بگذارد و سختی‌های کار را هم به‌خوبی بفهمد، مسلماً خیلی کار برای شما راحت‌تر می‌شود. اینجاست که اکتیک وارد می‌شود تا متخصصانی را به شما معرفی کند که شما همیشه به‌دنبالشان بوده‌اید.
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!