شیشه گری یا جادوی آتش و خاک

شیشه گری یک جادو است، جادویی که از دمیدن در ماده‌ای حاصل می‌شود که در خاک ریشه دارد. بله! شیشه گری، خاک را به هنر کیمیاکردن است. این هنر اما همیشه هنر آدم‌های سخت‌جانی بوده است که راه را با پیمودنش ساخته‌اند، آن‌هایی که در یادگیری هنر به‌دنبال لذت‌بردن از طی‌کردن مسیری پرچالش هستند. این هنر البته صنعت هم هست، هرچند که می‌دانید در فارسی قدیم، هنر و صنعت یک معنا داشته‌اند. این صنعت ، تاریخی به درازای تنفس انسان متمدن دارد و اینجاست که شما می‌فهمید علاقۀ شما به این هنر درواقع علاقۀ شما به قوای جادوگرانه و تجربه هنرمندانه انسان است. اکتیک که جهان به اشتراک‌گذاری تجربه‌ها چه به صورت آنلاین و چه آفلاین است، همین‌جاست که وارد می‌شود، تا متخصصانی را در مسیرتان قرار دهد که این شاخه از هنرهای تجسمی با جانشان آمیخته است، کسانی که آموزش شیشه گری را برای شما معنادار می‌کنند.

تاریخ کوچک شیشه گری

شیشه گری یک روش شیشه‌سازی است که توسط صنعتگران سوری در قرن اول قبل از میلاد در جایی در امتداد سواحل سوریه و فلسطین اختراع شد. تأسیس امپراتوری روم، انگیزه و تسلط تولید شیشه با این روش را فراهم کرد. فنیقی‌ها اولین کارگاه‌های شیشه را در مرزهای شرقی امپراتوری، در زادگاه شیشه گری در لبنان و فلسطین و همچنین در استان قبرس برپا کردند، در این میان تکنیک شیشه گری به مصر هم رسید. در قرون وسطی، ونیز به مرکز اصلی شیشه‌سازی تبدیل شده بود. سرانجام این هنر در بسیاری از نقاط جهان، در چین، ژاپن و سرزمین‌های اسلامی گسترش یافت و همه جا فراگیر شد.

در دهه ۱۸۲۰، Bakewell یک فرآیندِ فشار ِمکانیکیِ شیشۀ داغ‌شده، را ثبت کرد که دنیای شیشه گری را برای همیشه تغییر می‌دهد. پس از سال ۱۸۹۰، استفاده از شیشه و پیشرفت‌های تولیدی بسیار سریع افزایش یافت. در سال ۱۹۰۳، مایکل اونز اولین دستگاه دمش خودکار بطری را مهندسی کرد که می‌توانست میلیون‌ها لامپ در روز تولید کند و در اواخر دهه ۱۹۵۰ سر آلستر پیلکینگتون روش تولید شیشه‌های شناور را اختراع کرد که ۹۰ درصد شیشه‌های تخت امروزه از همین روش تولید می‌شوند.

شیشه‌گری شامل تماس شیشه مذاب با هوا به‌واسطۀ لوله‌ای است که هوا در آن دمیده می‌شود. در این بین شیشه‌دم، شیشه‌ساز، شیشه‌گر یا گافر کسی است که در شیشه می‌دمد. دمیدن در شیشه شامل سه کوره است. ابزارهای اصلی درگیر عبارتند از لوله دمنده، نیمکت، مارور، بلوک، جک و پارو و انبرک.

خلاصه که ابزارهای این کار کم نیستند چون طیف کاملی از تکنیک‌های شیشه گری در چند قرن و دهه پس از اختراع آن توسعه یافته است. قبل از اختراع لوله‌های دمنده فلزی، شیشه‌کاران باستانی، لوله‌های دمنده گلی می‌ساختند. دو روش اصلی دمیدن در شیشه عبارتند از دمیدن آزاد و دمیدن قالب. تکنیک دمیدن آزاد از زمان معرفی آن در اواسط قرن اول قبل از میلاد تا اواخر قرن نوزدهم جایگاه بسیار مهمی در شکل‌دهی شیشه داشت و امروزه نیز به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. گلدان پرتلند که در دوره روم ساخته شده است، نمونه بارز این روش است. دمیدن قالبی هم یک روش شیشه گریِ جایگزین بود که پس از اختراع دمیدن آزاد به وجود آمد.

صنعت شیشه گری از پدر به پسر یا از استاد به شاگرد منتقل می‌شد. از همان ابتدا، فرمول‌ها و رویه‌های مورد استفاده در شیشه‌ گری مخفی نگاه داشته می‌شد و مجازات افشای یک تکنیک مخفیانه، اعدام بود. تکنیک های شیشه گری برای بیش از ۲۰۰۰ سال مورد استفاده قرار گرفته است و در این مدت، این تکنیک ها برای ساخت برخی از بهترین آثار هنری که تا کنون تولید شده‌اند، دستخوش تغییرات متعددی شده است. حالا نوبت آن است که ببینیم شیشه گری چه فرآیندهایی دارد.

فرآیند شیشه گری چگونه است؟

قبل از هر چیز باید بگوییم که شیشه گری را می‌توان به صورت انفرادی انجام داد اما این کار آنقدر چالش برانگیز است که اغلب توسط یک تیم انجام می‌شود. بر این اساس باید بدانید که شیشه گری، هنر اجرای کار گروهی هم هست و شما باید یاد بگیرید که با مجموعه‌ای از افراد کار کنید وگرنه نمی‌شود همزمان مثلاً هم کار کوره‌ها را پیگیری کنید و هم شیشه را شکل بدهید و هم رنگش کنید یا طرحی را روی آن اجرا کنید. بیایید نگاهی داشته باشیم به مراحل مختلف هنر و صنعت شیشه گری علمی که درواقع در نوع خودش به نوعی آموزش شیشه گری هم هست. در طی بررسی این فرآیند به ابزارهای صنعت شیشه گری هم اشاره خواهیم کرد.

مرحله اول؛ ذوب کردن

فرض کنیم شیشه لازم برای کار شیشه گری را آماده کرده‌ایم. یک سری تجهیزات در هر کارگاه شیشه گری وجود دارد که قرار است کار این شیشه‌ها با آن انجام شود. در مرحلۀ اول، کوره اولیهْ که داخل آن یک دیگ است، قرار دارد که به آن بوته هم می‌گویند. در فرآیندی به نام شارژ، کوره با مقادیر زیادی از دسته‌های شیشه پر می‌شود که در دمای بالاتر از ۲۰۰۰ درجه فارنهایت (حدود ۱۱۰۰ درجه سانتیگراد) ذوب می‌شوند. وقتی همه چیز واقعاً شروع می‌شود، یکی از شیشه گران، لوله‌ای که طول آن حدود ۴ فوت (۱.۲ متر) است را برمی‌دارد و در کوره فرو می‌برد و با یک تکه شیشه مذاب در انتهای آن بیرون می‌آورد. پس از محکم شدن شیشه، انتهای دیگر لوله در بشکه‌ای خنک می‌شود. این لوله معمولاً از جنس سرب است.

مرحله دوم؛ از دمیدن تا شکل‌دهی

هنگامی که شیشه آماده شد، هوای دمیده شده توسط شیشه گر از لوله عبور می‌کند و شروع به ایجاد یک حباب در حال رشد، در شیشه می‌کند. در صورت عدم دمیدن، انتهای لوله بسته می‌شود تا هوای گرم در شیشه باقی بماند و به حفظ شکل آن کمک کند. لایه‌های بیشتری از شیشه را می‌توان با یک آهن، جمع‌آوری و اضافه کرد، یا با فرو بردن شیشه‌ای که به لولۀ دمنده وصل شده است، دوباره در دسته قرار داد.

شیشه گران اغلب از یک سطح بزرگ و صاف به نام مارور (marver) برای چرخاندن و شکل دادن به شیشه استفاده می‌کنند. در حین کار شیشه گری، از ابزارهای متعددی نیز استفاده می‌شود، برای مثال بلوک یا همان block یک ابزار شکل دهنده چوبی خیس شده است، همانطور که یک ابزار تیغه‌ای به نام جک (jack) هم همیشه در دسترس است. از سپرهای حرارتی و پاروها یا همان paddle اغلب برای محافظت از دمنده در برابر گرمای شدید استفاده می‌شوند. پاروها همچنین می‌توانند به عنوان ابزاری برای صاف کردن شیشۀ داغ عمل کنند. انبرک یا Tweezer یکی دیگر از ابزارهای مفید برای گرفتن و دستکاری تکه‌های شیشه داغ است.

در طول فرآیند دمیدن، پاریزون (parison) – یا شیشه نیمه دمیده شده – به دور و اطراف چرخانده می‌شود و تکه‌های شیشه اغلب با استفاده از یک میله فلزی کوچکتر به نام پونتی (punty) و همچنین رنگ‌های مختلف به آن اضافه می‌شود. شیشه‌های اضافی را می‌توان به روش‌های مختلفی به هم وصل کرد. به‌عنوان‌مثال، می‌توان روی آن را با حرارت یا چسب لمینت کرد، نخ‌ها و لفاف‌ها را می‌توان در نقش‌های تزئینی در حین چرخاندن شیشه قرار داد، یا خرده‌شیشه‌ها را می‌توان در آن ذوب کرد. همچنین پونتیل (pontil) به پایه شیشه دمیده، متصل می‌شود تا در حین شکل گیری، انتهای دهانۀ آن را نگه دارد. پونتیل معمولاً بعداً آسیاب یا صیقل داده می‌شود.

مرحله سوم؛ از خنک سازی تا آنیل کردن

قبل از اینکه کار شیشۀ دمیده‌شده کاملاً تمام شود، اغلب تا حدی خنک می‌شود که در این حالت دیگر غیرقابل‌پرداخت خواهد شد، اینجاست که نوبت به گلوری‌هول (Glory hole) می‌رسد. گلوری‌هول، دومین کوره در تنظیم مدرن سه کوره است. این کوره معمولاً یک استوانه گرد و عایق است و شیشه نیمه شکل گرفته را می‌توان در آن معلق نگه داشت تا زمانی که به اندازه کافی داغ شود.

هنگامی که یک تکه شیشه کامل شد، برای کمک به خنک شدن مناسب، از آنیلر استفاده می‌شود. کوره سوم برای بحث آنیل کردن، کار بسیار مهمی دارد. چرا؟ چون شیشه یک جامد بی شکل است و همانطور که سرد می‌شود ممکن است به طور طبیعی شروع به کریستال شدن کند و این چیز خوبی نیست. هدف این است که شیشه خنک شود و ساختار مولکولی پراکنده اما سفت و سخت خود را حفظ کند. بنابراین برای سهولت بخشیدن به کار از طریق این فرآیند آنیل‌کردن، از یک آنیلر برای کنترل سرعت خنک شدن استفاده می‌شود. در غیر این صورت، شیشه ممکن است دچار شوک حرارتی شده و ناپایدار شود. یک پیرومتر به دقت دما را در طول فرآیند بازپخت اندازه گیری می‌کند. این مورد به خلاص شدن از شر هر گونه فشار یا کشش داخلی در شیشه کمک می‌کند.

در آخرین مرحله، شیشهْ به سردخانه برده می‌شود، جایی که می‌توان آن را تراش و صیقل داد یا حکاکی و مینا کاری کرد و جزییات دیگری را به‌دست آورد. حکاکی روی شیشه و ایجاد نقوش برجسته، تنها دو مورد از روش‌هایی هستند که شیشه‌گرها می‌توانند مهارت خود را در هنر شیشه گری افزایش دهند.

شیشه گر یا آشپزِ شیمی دان؟

بیشتر شیشه‌هایی که روزانه با آنها برخورد می‌کنید نوعی شیشه اکسیدی است و جزء پایه سیلیس است. سیلیس (یا دی اکسید سیلیکون) بیشتر به عنوان ماسه شناخته می‌شود. یادتان باشد باید این اطلاعات شیمیایی را درباره شیشه و انواع ناخالصی‌های آن داشته باشید چون به‌هرحال شیشه گران برای پیداکردن شیشه فقط با یک سطل به ساحل نمی‌روند چون آن شن و ماسه مملو از ناخالصی‌ها و آلاینده‌ها است. برای همین هم هست که مناطق خاصی در سرتاسر جهان وجود دارد که شیشه گران می‌توانند ماسه باکیفیت را از آنجا تهیه کنند.

شیشه گران از دی اکسید سیلیکون به تنهایی برای تولید شیشه استفاده نمی‌کنند چون نقطه ذوب بسیار بالایی دارد و وقتی ذوب می‌شود، بسیار چسبناک می‌شود. بنابراین آنها چیزهای دیگری را به ترکیب اضافه می‌کنند تا شیشه گری آسان‌تر شود. این‌ها ممکن است بسته به خواصی که در محصول نهایی می‌خواهید، شامل فلزات و اکسیدهای فلزی مختلف مانند آلومینا، منیزیم، اکسید بور و اکسید سرب باشند. برای مثال شیشۀ سودالایم گلس، که اسمش را زیاد خواهید شنید و در محصولاتی مانند بطری‌ها، فایبرگلاس و شیشه‌های پنجره کاربرد دارد، به طور کلی حدود ۷۲ درصد سیلیس، ۱۵ درصد سودا (دی اکسید سدیم) و ۹ درصد آهک (اکسید کلسیم) است. بسته به محصول، این مقادیر – و همچنین ۴ درصد باقیمانده مواد – متفاوت خواهد بود. می‌بینید که شیشه‌ گری عملا یک نوع آشپزی حرفه‌ای با مواد شیمیایی هم هست.

سودا و آهک افزودنی‌های کلیدی در دستور العمل های شیشه گری هستند. آن‌ها نمونه‌هایی از مواردی هستند که به عنوان شارها یا همان فلاکس‌ها شناخته می‌شوند. نقطه ذوب را پایین می‌آورند و ویسکوزیته (سرعت جریان) مخلوط شیشه را افزایش می‌دهند و همچنین آن را تقویت کرده و پایدارتر می‌کنند. فلاکس‌های دیگر شامل آلومینا است که می‌تواند شیشه را بادوام‌تر کند و اکسید روی که می‌تواند درخشندگی درخشانی را ایجاد کند و در عین حال به جلوگیری از کریستالی شدن مولکول‌های شیشه کمک کند. اکسید باریم همچنین به کاهش تبلور شیشۀ بدون شکل و کاهش نقطه ذوب کمک می‌کند. افزودن لیتیوم، باعث افزایش نرمی شیشه و در عین حال کاهش نقطه ذوب و ویسکوزیته آن می‌شود. بله شیشه گری، عملا به میزانی از شیمی‌دان‌بودن هم احتیاج دارد که خود همین به جذابیت این رشته از هنرهای تجسمی اضافه می‌کند.

شیشه گر، نقاش است

هرچند بسیاری از محصولات ساخته شده از شیشه شفاف هستند، بسیاری دیگر رنگارنگند. این رنگ‌ها از افزودن اکسیدهای فلزی مختلف به شیشه در طول فرآیند شیشه گری به دست می‌آیند و می‌توانند شفاف یا مات به نظر برسند. به عنوان مثال، اگر کمی کبالت را در مذاب کارتان بریزید، آبی عمیق و پررنگ به دست می‌آید، و یک قطره کروم، رنگ زمردی را سبز می‌کند. یک انگشت طلا یک قرمز یاقوتی زیبا را ایجاد می‌کند، اما اضافه کردن این موارد مشکل است و باید به شکل کلرید انجام شود. در مورد نقره، رنگ معمولاً به نحوه افزودن نقره به مذاب بستگی دارد، اما با مس شما یک طیف وسیع از احتمالات رنگی دارید که به راحتی توسط فلزات دیگر و حتی عوامل غیر قابل پیش بینی مانند شرایط جوی در محفظه ذوب، تغییر می‌کند.

حرف آخر؛ ایمنی در شیشه گری یک هنر است

شیشه گری، کار چالش برانگیزی است و می‌تواند خطرات زیادی را در پی داشته باشد. اگر شیشه گری به درستی انجام نشود ممکن است شیشه ترک بخورد و منفجر شود، البته بیایید سوختگی را هم فراموش نکنیم. به علاوه، بسیاری از مواد تشکیل دهنده شیشه یا سمی هستند یا اگر در هوا پخش شوند، می‌توانند به مرور زمان باعث مشکلات تنفسی شوند. برای مقابله با این خطرات، شیشه گران باید از لباس‌های محافظ، عینک ایمنی، ماسک‌های تنفسی و محافظ صورت استفاده کنند تا از آنها در برابر آسیب و همچنین گرمای شدیدی که از کوره‌ها بیرون می‌آید، محافظت کند.