پاپیه ماشه چیست و چه کاربردهایی دارد؟

آیا تا به حال عبارت پاپیه ماشه یا خمیر روزنامه را شنیده‌اید؟ این روزها اگر به فروشگاه‌ها و آرت‌شاپ‌های هنری سری بزنید، احتمالاً در بین طبقات و قفسه‌ها حباب‌های معوج روشنایی، ظروف یا تعدادی عروسک پاپیه ماشه را دیده‌اید که معمولاً با شکل و شمایلی عجیب و دفرمه هستند. شاید هم با یادآوری دوران خوش مدرسه و کلاس‌های حرفه و هنر یاد کارگاه‌هایی افتاده‌ باشید که به عنوان کار دستی با دوستانتان یک مجسمه یا ماسک صورت پاپیه ماشه‌ای درست کرده‌اید! اما پاپیه ماشه چیست؟ در این مطلب سعی داریم تا نگاهی دقیق‌تر به این تکنیک داشته باشیم و شما را با هر آنچه نیاز دارید درباره پاپیه ماشه بدانید آشنا کنیم. بنابراین با ما همراه باشید.

تاریخچه پاپیه ماشه

پاپیه ماشه که با دو املای Papier-mâché یا paper-mâché نوشته می‌شود، عبارتی فرانسوی‌ با معنی «کاغذ جویده شده» یا «کاغذ له شده» است. اما علیرغم نام فرانسوی آن، تا اواسط قرن هفدهم در فرانسه خبری از پاپیه ماشه نبود! با این حال فرانسه اولین کشوری در اروپا بود که این کار را انجام داد. در تاریخچه پاپیه ماشه عمدتاً سرچشمه این هنر را از چین، سرزمین مخترعان کاغذ، می‌دانند. از پاپیه ماشه‌های اولیه غالباً برای ساختن کلاه ایمنی استفاده می‌شد که قدمت آن به سلسله هانس (۲۰۲ قبل از میلاد – ۲۲۰ پس از میلاد) برمی‌گردد. آنها از چیزی مانند لاک برای سفت کردن لایه‌ها استفاده می‌کردند.

علم و تکنیک پاپیه ماشه کم‌کم از چین به کشورهای دیگر مانند ژاپن و ایران نیز سرایت کرد. در این کشورها از این خمیر برای ساخت ماسک‌های تزئینی یا آیینی، زیورآلات و وسایلی که به درد فعالیت فستیوال‌ها می‌خورد، استفاده می‌کردند. حتی بسیاری از آثار مانند گلدان‌ها و انواع تابلو پاپیه ماشه نیز امروز در موزه‌ها نگهداری می‌شوند که متعلق به همین دوره هستند.

هم بخوانید، هم عملی تجربه‌اش کنید!

قبل از خواندن ادامه مطلب، برای شما پیشنهادی داریم که پاپیه ماشه را از نزدیک در کنار میزبان‌های اکتیک تجربه کنید و به صورت عملی این هنر را لمس کنید:

ورود پاپیه ماشه از چین به اروپا

در نهایت تکنیک پاپیه ماشه در سراسر جهان گسترش یافت. واردات هنگفت اشیاء پاپیه ماشه بازارهای اروپایی را تحت تأثیر قرار داد. این امر به نوبه خود باعث شد که فرانسه شروع به تولید اجناس و صنایع‌دستی خود کند. همچنین انگلستان نیز در دهه ۱۶۷۰ از همسایگان فرانسه خود پیروی کرد. هرچند تا اواخر دهه ۱۷۰۰ و تا سال ۱۸۰۰، ساخت محصولات با روش پاپیه ماشه تنها یک علاقه دلی بود! اما پس از این دهه پاپیه ماشه به طور گسترده مورد استقبال و استفاده قرار گرفت.

اعتقاد بر این است که عبارت Papier Mache نام خود را از کارگران فرانسوی در مغازه‌های فروش این آثار در لندن گرفته که این کار را انجام می‌دادند! احتمالاً هرگز نخواهیم فهمید که آیا این واقعاً درست است یا خیر. اما به هر روی به نظر می‌رسید که سازندگان از ارائه این ایده بدشان نمی‌آمد. احتمالاً به این دلیل که این فرصت را به آنها می‌داد تا روش‌ها و دستور‌العمل‌های واقعی خود را پنهان کنند. جالب است بدانید برخی از این روش‌ها و تکنیک‌ها ناشناخته مانده و اطلاعات کمی از آنها در دست است!

ساخت سرهای پاپیه ماشه‌ای عروسک، به‌طور گسترده‌ای در فرانسه و انگلستان مورد استقبال قرار گرفت. آنچنان که تا سال ۱۸۱۰ ساخت عروسک‌های پاپیه ماشه‌ای به میزان قابل توجهی افزایش یافت.

در سال ۱۸۶۰ با اینکه هنوز واردات پاپیه ماشه از چین به انگلستان انجام می‌شد، اما این کشور تولیدات خود را به اوج رساند.

پاپیه ماشه ‌های منقوش به نقاشی‌های لاکی ژاپنینگ

در سال ۱۷۴۰، سازنده «جان باسکرویل»، که به خاطر کتاب‌های باکیفیت و تایپ‌نویسی‌اش معروف بود، شروع به تقلید از قطعات لاکی ژاپنی کرد. اصطلاح «ژاپنینگ» اینگونه به وجود آمد. تجارت او بسیار موفق بود و بعدها دستیارش «هنری کلی» راهی برای تولید پاپیه ماشه به اصطلاح محکم اختراع کرد که به اندازه چوب بادوام بودند. او این کار را با چسباندن کاغذ مخصوص آماده‌شده در زیر حرارت انجام داد تا پانل‌های سخت و مقاوم در برابر حرارت را تشکیل دهد. پس از این دستاورد بزرگ، هنری کلی اختراع خود را ثبت کرد. بدین صورت شرکت‌های کوچک رشد کردند و کار به جایی رسید که تقریباً همه چیز را از پاپیه ماشه تولید می‌کردند! آنها بیشتر در مناطق بیرمگینهام و ولورهمپتون متمرکز بودند. قطعات میناکاری شده مشکی با تزئینات زیبایی که بعضاً ما را به یاد نقاشی‌های ظریف ژاپنی می‌اندازند، یادگاری ارزشمند از این دوره هستند.

پاپیه ماشه بالاخره به آمریکا رسید!

یک انگلیسی که متخصص برجسته هنر ژاپنی بود، پاپیه ماشه را به آمریکا معرفی کرد. نام او «ویلیام آلگود» بود و شرکت تولیدی لیچفیلد را راه‌اندازی کرد. او در سرمایه‌گذاری خود با موفقیت زیادی روبه‌رو شد زیرا این شرکت به خاطر قاب‌های ساعت منقش به تزئینات شگفت‌انگیز، بسیار مشهور شد.

پاپیه ماشه در آمریکا بیشتر به عنوان یک شکل صنایع دستی رواج داشت تا یک ماده تولیدی. در همین دوره زنان شروع به ساختن اشیاء مفید و تزئینی خانگی کردند. در دهه ۱۹۶۰، یک هنرمند نیویورکی به نام «جما» با علاقه فراوان به این تکنیک، توانست با کمک همسرش هنر پاپیه ماشه را به هنرمندان مکزیکی آموزش دهد. آنها الهام فراوانی از جما گرفتند و طولی نکشید که اکثر ایشان به این هنر پرداختند. سابقه طولانی پاپیه ماشه در مکزیک به همین دوره و تاثیرات شگرف جما برمی‌گردد. این چیزی است که تا امروز هم ادامه دارد و در اکثر جشنواره‌‌ها و سنت‌های مکزیکی نیز شاهد آن هستیم.

ساخت قایق‌های کاغذی در آمریکای قرن ۱۹

یکی از اقلام متداول ساخته شده در قرن نوزدهم آمریکا، قایق‌های کاغذی بود که معروف‌ترین آن توسط Waters & Sons of Troy، نیویورک ساخته شد. اختراع دستگاه‌های کاغذ ورقی و پیوسته اجازه می‌داد تا ورق‌های کاغذی با هر طولی ساخته شوند. این ماده‌ای ایده‌آل برای ساخت بدنه قایق، بدون هر گونه درز بود. کاغذ در آن زمان به طور قابل توجهی حالت کشسانی بیشتری نسبت به کاغذهای امروزی داشت. مخصوصاً زمانی که مرطوب می‌شد، بسیار کش می‌آمد. همین امر در ساخت قایق‌های کاغذی کاربرد بسیار زیادی داشت.

برای ساخت قایق‌های پاپیه ماشه، یک لایه کاغذ ضخیم و مرطوب روی یک قالب بدنه قرار داده شده، سپس در لبه‌ها چسبانده می‌شد. در مرحله بعدی یک لایه چسب اضافه شده و اجازه می‌دادند تا کاملاً خشک شود. در مرحله آخر روی بدنه قایق‌ها به خوبی سمباده می‌کشیدند. همچنین برخی اوقات از پارچه نیز برای استحکام بدنه استفاده می‌شد.

یکی از شناخته‌شده‌ترین قایق‌های کاغذی، قایق‌های قایق‌رانی «ماریا ترزا» بود که توسط ناتانیل هلمز بیشاپ برای سفر از نیویورک به فلوریدا در سال‌های ۱۸۷۴-۱۸۷۵ استفاده شد.

پاپیه ماشه چیست و چه روشی برای ساخت آن وجود دارد؟

پاپیه ماشه در واقع ترکیبی از تکه‌های کاغذی یا خمیری کاغذی‌ست که با چسب‌های کم آب مانند چسب چوب و گاهی تکه‌های پارچه درست می‌شود. گاهی نیز به جای چسب از نشاسته و آب استفاده می‌کنند. در نهایت با استفاده از این خمیر، تولیدات هنری سه بعدی درست می‌کنند. به بیانی دیگر هسته تمام محصولاتی که از پاپیه ماشه درست می‌شود، از کاغذ و خمیر آن است. این اجسام پس از خشک شدن بسیار سفت و سخت می‌شوند و حتی در برابر شست و شو نیز مقاوم هستند.

پیشنهاد خواندنی: اگر دنبال ایده تفریح و سرگرمی هستید بخوانید

روش درست کردن خمیر کاغذ یا تکنیک پاپیه ماشه

با گفت که آموزش پاپیه ماشه بسیار راحت است. کافی‌ست تا شما دو تکنیک اصلی ساخت محصولات پاپیه ماشه را بدانید. بقیه دیگر به تجربه، تمرین و البته خلاقیت شما برمی‌گردد. دو روش برای تهیه پاپیه ماشه وجود دارد. در روش اول از نوارهای کاغذی استفاده می‌کنند که با چسب به هم چسبانده شده‌اند. اما در روش دیگر از خمیر کاغذی استفاده می‌کند که از خیساندن یا جوشاندن کاغذ به دست آمده و سپس به آن چسب اضافه می‌شود.

در روش اول، به فرمی برای تکیه‌گاه نیاز است که نوارهای کاغذی را روی آن بچسبانید. این در صورتی‌ست که در روش دوم امکان شکل دادن مستقیم خمیر به داخل فرم مورد نظر وجود دارد. همچنین در هر دوی روش‌های مذکور، تقویت با سیم، تور‌ی‌های مرغی، بادکنک یا منسوجات و… انجام می‌شود.

روش سنتی ساخت چسب پاپیه ماشه، استفاده از مخلوط آب و آرد یا نشاسته است که غلظتی مشابه خامه غلیظ دارد. ولی اگر خمیر آنچنان که باید چسبنده و ضخیم نشد، می‌توان از چسب‌هایی مبتنی بر پلی وینیل استات (PVA) ( که اغلب به عنوان چسب چوب یا چسب کاردستی فروخته می‌شود) استفاده کرد. افزودن روغن میخک یا سایر مواد نگهدارنده مانند نمک به مخلوط نیز احتمال کپک‌زدن محصول را به شکلی قابل توجه کاهش می‌دهد. برای روش خمیر کاغذ، کاغذ را حداقل یک شب در آب می‌گذارند تا خیس بخورد یا در آب فراوان می‌جوشانند تا کاغذ تجزیه شده و به خمیر تبدیل شود. آب اضافی باید خارج شود و سپس چسب اضافه شود. پس از آن خمیر پاپیه ماشه را روی قالب یا جسم مورد نظر به شکلی که دوست دارند، می‌نشانند. ضمناً برای اجسام کوچکتر مانند انگشتر یا… بیشتر اوقات از تکنیک حجاری برای شکل دادن نیز استفاده می‌کنند.

یکی از اقلام متداول ساخته شده با پاشیه ماشه قایق‌های کاغذی بود که معروف‌ترین آن توسط Waters & Sons of Troy، نیویورک ساخته شد.

روش نوارهای کاغذی چگونه است؟

برای روش نوارهای کاغذی، کاغذ را برش داده و یا به‌صورت نواری درمی‌آورند و در خمیر چسب خیس می‌کنند تا اشباع شود. سپس قطعات اشباع‌شده را روی سطح مورد نظر قرار داده و اجازه می‌دهند تا به آرامی خشک شوند.

نوارها ممکن است بر روی یک آرمیچر یا اسکلت که اغلب از مش سیمی بر روی یک قاب ساختارمند درست شده، قرار بگیرند. در شیوه‌ای دیگر می‌توان خمیر را روی یک جسم قرار داد تا یک قالب ایجاد شود. در صورت نیاز می‌توان از روغن یا گریس به عنوان عاملی برای آزاد کردن خمیر از قالب استفاده کرد. پس از خشک شدن، مواد حاصل را می‌توان برش داد، سنباده زد و یا رنگ‌آمیزی کرد. معمولاً محصولات پاپیه ماشه به ویژه ظروف را با رنگ‌های ضد آب مناسب رنگ می‌کنند. این کار به این دلیل است تا حساسیت این ظروف و محصولات نسبت به آب کم شده و به اصطلاح ضدآب شوند.

نکته مهم در مورد رنگ‌آمیزی محصولات پایپه ماشه این است که چسب به‌کار رفته در جسم مورد نظر، باید حتما قبل از رنگ زدن کاملاً خشک شود. در غیر این صورت کم‌کم کپک ایجاد شده و محصول از داخل به بیرون پوسیده می‌شود.

با پاپیه ماشه چه می‌توان ساخت؟

با استفاده از خمیر کاغذ یا پاپیه ماشه تقریباً می‌توان هر چیزی را که فکرش را بکنید، ساخت. امکان درست کردن هر چیزی از کوچک‌ترین چیزها مانند گوشواره، انگشتر و گردنبند تا قاب آینه، ظروف، ماسک‌های تزئینی و حتی میز و صندلی با پایپه ماشه و تکنیک آن میسر است. مجسمه‌‌ها و وسایل پاپیه ماشه معمولاً به عنوان اکسسوری منزل در مغازه‌های هنری و صنایع دستی به فروش می‌روند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید حتی در ساخت جلد کتاب‌های نفیس هم خمیر پایپه ماشه کاربرد دارد.

بزرگ‌ترین حسن پاپیه ماشه وزن سبک آن است!

وزن سبک و قیمت مقرون به صرفه پاپیه ماشه باعث شده تا علاوه‌بر جنبه‌های تزئینی و دکوراتیو، در بسیاری موارد دیگر نیز مورد استفاده قرار بگیرد. سال‌هاست که در تولیدات تئاتر و صحنه‌های نمایشی از پاپیه ماشه برای ساخت دکورهای سبک وزن استفاده می‌شود. درختان، صخره‌ها و بسیاری اکسسوری‌های دیگر صحنه‌ای که در نمایش‌ها یا اپراها می‌بینیم، همگی از خمیر پاپیه ماشه ساخته شده است.

پاپیه ماشه در ایران قدیم

هنر پاپیه ماشه در ایران قدمتی طولانی دارد. بسیاری از مورخین تاریخ هنر بر این گمان هستند که هنری تحت عنوان ساخت وسایل با مقوا برای اولین بار از شهر هرات آغاز شد. سپس در عصر تیموری در ایران، با توجه شاهزادگان به خوشنویسی، قلمدانسازی رونق گرفت. ترقی این قلمدان‌های مقوایی تا دوره صفویه در اصفهان و قزوین به اوج خود رسید و به واسطه ارتباط با خارج از کشور، توسط صنعتگران هنرمند، تحت عنوان پاپیه ماشه به تولیدات انبوه رسید.

همچنین آثاری که در ایران به «لاکی» یا «نقاشی‌های گل و مرغ» معروف هستند، همگی از یک بیس پاپیه ماشه و مقوا بهره برده‌اند. این نقاشی‌ها با استفاده از رنگ و روغن روی جلد‌ها، قلمدان‌ها، جعبه‌های جواهر، قاب تابلو یا آینه کشیده می‌شد. جنس این اقلام غالباً از خمیر کاغذ و پاپیه ماشه بود.

پاپیه ماشه در ایران امروز

در ایران امروز نیز هنرمندان بسیاری در قالب‌های سنتی و مدرن به کار با تکنیک پاپیه ماشه می‌پردازند. این هنرمندان گاه به‌صورت انفرادی و برای نمایشگاه‌ها به تولید مجسمه، ظروف نفیس، حجم و… می‌پردازند و گاه با تولید انبوه محصولات کاربردی و البته هنرمندانه بازار پاپیه ماشه را رونق می‌بخشند.

سوالات متداول درباره پاپیه ماشه